قدس آنلاین- تکتم بهاردوست: شب یلدا یکی از سنت های دیرینه ی ما ایرانیان است و با وجود این که سالیان بسیاری از به وجود آمدن این سنت گذشته است، ایرانیان هنوز این سنت را پا بر جا نگه داشته و جشن می گیرند. در این میان برگزاری این شب در میان خراسانی ها اما حلاوت دیگری دارد. به این انگیزه بلندترین شب سال با "حسین میرزایی" مردم شناس و استاد یار دانشگاه فردوسی مشهد گفتگویی ترتیب داده ایم که می خوانید:

قدس آنلاین: یلدا صحیح است یا شب چله؟ اصلا کلمه یلدا از کجا آماده است؟ و دقیقا به چه زمان یلدا می گویند؟

میرزایی: یلدا به معنای زایش و تولد است. و در قدیم بیشتر از کلمه چله استفاده می شده است ولی در خصوص زمان شب یلدا باید بگویم که در واقع به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) شب یلدا می‌گویند.

قدس آنلاین: شب چله از چه زمانی شکل و برگزار می شده است؟

میرزایی: شب چله هم مانند دیگر آداب و رسوم ایرانی ها و البته خراسانی ها به هفت هزار سال قبل شاید هم اندکی بیشتر برمی گردد که در ایران برگزار می شده است.

قدس آنلاین: مراسم شب چله در شهرهای مختلف خراسان بزرگ به چه شکل و شیوه ای برگزار می شده است؟

میرزایی:خوردن خوراکی های مختلف، میوه ، آجیل و غذاهای مختلف و برگزاری یکسری مراسم مانند شاهنامه خوانی و حافظ خوانی و نواختن موسیقی که تا جایی که من می دانم در شهرهای گناباد و بیرجند پر رنگ تر از بقیه شهرستان ها برگزار می شده است.

مثلا در میان کرمانجها خواندن ترانه‌های دنباله‌دار بومی با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی و...مرسوم بوده است یا خوردن تنقلات مخصوص آن منطقه. همچنین ذبح گوسفند و قورمه کردن گوشت آن، نگه داشتن کدو تنبل و هندوانه روی کاه در کنار آونگ کردن شماری از میوه‌ها مثل انگور و... .

در این شب از هفت مغز با نیت استفاده از گرمیانه ها و تنقلات گرم جهت  آماده شدن برای روزهای سخت زمستان استفاده می شده است که امروزه هم با اندک تغییری هنوز هم در شب یلدا میل میشود. یا استفاده از میوه های مخصوص آن منطقه  بخصوص میوه‌های سرخی نظیر هندوانه و انار که به دلیل دانه‌های فراوان آن نمادی از فراوانی و زایش در این مناطق بوده که در این شب استفاده می کرده اند.

 منهای اینکه این میوه ها به دلایل فراوانی در مناطق مختلف استفاده میشده است از آنها در شب یلدا به منظور خواص درمانیشان استفاده میشده است. مثلا استفاده از هندوانه در این شب به این دلیل اینکه فرد در تابستان سال آینده دچار تشنگی نشود یا حتی در طول زمستان های سخت آن سالها به بیماری سرماخوردگی دچار نشود میل در شب یلدا استفاده می شده است.

در برخی دیگر از نقاط خراسان در این شب به مانند همه خراسان بزرگ اقوام دور هم جمع می شدند و با برفروختن آتش این شب را به شادی می گذراندند و گرامی می داشتند و با این کار می خواستند خود را از تاریکی و وحشت شب دور کنند. به هر شکل تقریبا همه این آداب در نقاط مختلف خراسان با اندک کاستی و فراوانی برگزار می شده است که به نظر من و تا جایی که می دانم تشابه این اداب در همه شهرهای خراسان خیلی بیشتر از تفاوت آنها با هم بوده است.

قدس آنلاین: در خراسان جنوبی چه آدابی در این شب برگزار می شد؟

میرزایی: یکی از آدابی که فکر کنم تا همین الان هم در همه خراسان بخصوص خراسان جنوبی هنوز ادامه دارد بردن «خنچه» یا به قولی «شب چلگی» است که شامل هدایایی مختلفی برای دخترانی بوده که به تازگی نامزد کرده اند. هدایایی که به فراخور سبک زندگی و طبقه اجتماعی خانواده ها به همراه میوه و آجیل و ...برای دختر و خانواده او در این شب برده می شده است و با این هدایا داماد اجازه پیدا می کرده است در این شب در منزل عروس بماند.

یا مثلا در شهرهایی مانند بیرجند و البته در گناباد هم مرسوم بوده  که در این شب مراسم «کف زنی» برگزار می کرده اند. به این شکل که ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ»  مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می‌ریزند.

مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی از مهمانان استفاده می شده است.

قدس آنلاین: این آداب با چه هدفی برگزار می شده است؟

میرزایی : این مراسم در آن زمان کارکرد جامعه شناسی داشته است اینکه بیشتر در کنار هم باشند و دید و بازدید بکنند و از همه مهمتر اگر کدورتی بین افراد یک فامیل بوده در این شب با حضور در منزل یکی از بزرگ تر های فامیل برطرف بشود.

و در واقع با برگزاری این آداب به نسل های بعدی آموزش می داده اند و آنها را جامعه پذیر تر و با فرهنگ روز آشنا می کرده اند. البته مهمترین کارکردهای این آداب تلطیف کردن فضای جامعه بوده است که به نظرم از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.

*در صحبت هایتان گفتید که در این شب موسیقی نواخته می شده است. مراسم برگزاری موسیقی و پایکوبی و شادی کردن در این شب به چه منظور انجام می شده است؟

میرزایی: سیاه بازی، نقالی، شاهنامه خوانی، حافظ خوانی و حتی استفاده از موسیقی در این شب همه برای گرامی داشت این شب است و افراد در قالب موسیقی و اشعاری که خوانده میشده غمها، آرزو ها و خواسته هایشان را بیان می کرده اند و بر این باور بودند که چون پس از شب یلدا در اولین صبح فصل زمستان با دمیدن خورشید روز ها بلند تر می شود و تابش نور خورشید بیشتر می شود باید این روشنایی را جشن گرفت.

البته در خصوص شاهنامه خوانی و حافظ خوانی باید بگویم که معتقدم این رسم در همه خانواده برگزار نمی شده است مگر در خانواده هایی که افراد تحصیل کرده وجود داشته است چون در آن زمان که مثل امروز رسانه ها چندان پر رنگ نبودند و این شب فرصتی بوده فقط برای دورهم جمع شدند و استفاده از داستان و شعر بوده است. و جنبه سرگرمی داشته است و با خواندن شاهنامه فرهنگ را به نسل های بعدی منتقل می کرده اند.

انتهای خبر/